Co z tą piaskownią?

Działalność górnicza bardzo zmienia wygląd terenów, na których jest prowadzona. Dotyczy to zwłaszcza kopalń odkrywkowych. Co było przed wiekiem i dawniej w Sierszy i okolicy, w miejscu, gdzie teraz wydobywa się piasek?

Najstarszą dokładną mapą interesujących nas terenów jest polska mapa z 1792 roku sporządzona przez geografa nadwornego i pułkownika wojsk koronnych Karola de Perthées, zatytułowana „Mappa szczegulna Woiewodztwa Krakowskiego i Xięstwa Siewierskiego…”, z której wynika, że tereny piaskowni w większości składały się z lasów, a także łąk i przez które przebiegały trzy trakty – pierwszy z Trzebini do Sławkowa, drugi z Czyżówki do Sławkowa przez Bór (Biskupi) i trzeci z Płok, również do Sławkowa przez Bukowno.

Mappa szczegulna Woiewodztwa Krakowskiego i Xięstwa Siewierskiego : zrządzona zinnych wielu mapp mieyscowych tak dawniey iak i swiezo odrysowanych tudziez goscincowych i niewątpliwych wiadomosci wszystko według reguł geograficznych i obserwacyi astronomicznych (1792 r.). Fot. Archiwum autora

Austriackie zdjęcie topograficzne Zachodniej Galicji z lat 1801-1804 autorstwa pułkownika Antoniego barona Mayera von Heldensfeld ukazuje drogę z Sierszy do Boru Biskupiego, która była fragmentem traktu z Chrzanowa do Sławkowa, a która w tej chwili nie istnieje. W 1831 roku zachodnie tereny okręgu Wolnego Miasta Krakowa opanowała epidemia cholery. Nie ominęła ona Jaworzna i Szczakowej, jednak co ciekawe epidemia zatrzymała się w okolicach pola piaskowego Siersza Kopalni Piasku „Szczakowa”. Zachowała się mapa o bardzo podobnym wzorze do Karty Okręgu WMK z 1833 roku, ale wzbogacona o zaznaczoną linię występowania epidemii.

Austriackie zdjęcie topograficzne Zachodniej Galicji z lat 1801-1804 (1808 r.). Fot. Archiwum autora

Wydany w 1844 roku Plan Sierszy „…należącej do Hrabstwa Tenczyńskiego a usytuowanej w dystrykcie Trzebinia…” ukazuje więcej szczegółów. Otóż na północ od wsi Siersza teren został opisany jako Piaski, nieopodal znajdowały się koszary i karczma na skrzyżowaniu drogi do Starej Sierszy i Starego Gościńca Sławkowskiego przez Piaski. Austriacki arkusz mapy wojskowej z 1879 roku wskazuje na fakt istnienia traktu nieopodal zachodniej części Kopalni Albrecht w Sierszy, który biegnie w kierunku północnym przez Czarne Bagno. Przy samym zaś bagnie, w leśnej gęstwinie znajdowało się kilka budynków. Z austro-węgierskich map, wojskowej z 1907 i z około 1910 roku, a także samochodowej z tego samego okresu wiadomo, że teren pomiędzy Szczakową, Ciężkowiacami, Sierszą, Starczynowem i Sławkowem to… Las. Wiadomo również o połączeniu Sierszy z Ciężkowicami drogą „klasy trzeciej”.

Fragment planu Sierszy (1844 r.). Fot. Archiwum autora

Mapa powiatu chrzanowskiego z 1914 roku sporządzona przez Bronisława Gustawicza informuje o wspomnianym wcześniej dość sporych rozmiarów „Czarnym Bagnie”, które jest wpisane w trójkąt składający się z Ciężkowic, Sierszy i Boru Biskupiego. Informacje zawarte na mapach Wojskowego Instytutu Geograficznego tzw. „setce” tj. w skali 1:100.000 z 1934 roku, a także w skali 1:25.000 opisują tereny leśne jako Las Kopalń Jaworznickich i Lasy Myślachowice-Płoki. Sytuacja jest analogiczna w odniesieniu do niemieckich przedruków sztabówek WIG z lat 1940-41, niemniej jednak na cywilnej mapie biurowej Ravenstein Prowincji Górnośląskiej z 1941 roku została zaznaczona droga z Sierszy do Bukowna przez Bór Biskupi.

Niemiecka mapa górnicza datowana na październik 1942 roku wskazuje na prowadzoną eksploatację górniczą pomiędzy Ciężkowicami a Borem Biskupim. Eksploatację prowadziła spółka akcyjna Saturn. Niezwykle ciekawa jest niemiecka mapa sztabowa z zaznaczonymi działaniami Wehrmachtu i Armii Czerwonej od stycznia do 8 maja 1945 roku, która została sporządzona przez generała Hansa von Ahlfen, a będąca załącznikiem do książki „Der Kampf um Schlesien”. Z wykonanych na mapie zaznaczeń wynika, że właśnie przez tereny pola piaskowego Siersza czerwonoarmiści ścigali niemieckie jednostki wycofujące się z okolic Zadroża k. Skały.

Mapa górnicza Industrieanlagen in Oberschlesien (1942 r.). Fot. Archiwum autora

W 1946 roku zapadły pierwsze decyzje na szczeblu centralnym dotyczące lokalizacji wydobycia piasku w okolicach Szczakowej, jak się później okazało decyzje niezrealizowane. Uchwałą Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z dnia 14 maja 1946 roku zarezerwowano dla celów eksploatacji piasku powierzchnię 31,4 tys. ha. Rosnące potrzeby górnictwa węglowego spowodowały jednak, że już cztery lata później z dniem 1 stycznia 1950 roku powstało Przedsiębiorstwo Materiałów Podsadzkowych Przemysłu Węglowego w Katowicach, celem którego była budowa kopalń piasku i magistrali kolejowej. Wojskowa mapa sztabowa powiatu chrzanowskiego z początku lat pięćdziesiątych ub. wieku potwierdza fakt występowania małych pól piaskowych w rejonie Szczakowej, na północ od Ciężkowic, a także przy wsiach Bór Biskupi i Pszeń.

1 lipca 1954 roku utworzono Piaskownię „Szczakowa” i rozpoczęto eksploatację piasku, natomiast 21 lipca oficjalnie została otworzona Kopalnia Piasku „Szczakowa” przez ministra górnictwa Franciszka Waniołkę.

Mapa obszaru górniczego Kopalni Piasku Szczakowa (2004 r.). Fot. Archiwum autora

W kolejnych latach nastąpiła intensyfikacja działalności Kopalni Piasku i poszerzenie eksploatacji, czego wynikiem były lub nadal są pola piaskowe I, II, Siersza, Starczynów, Bukowno, Pomorzany i Bolesław. Magistrale piaskowe wraz z bocznicami utworzyły największą kolej przemysłową w Polsce. Obecnie większość terenów jest zrekultywowana, proces ten trwa nieprzerwanie od 1959 roku i wprost nie da się poznać, że prowadzone było tu kiedyś wydobycie piasku. Stosunek wielkości powierzchni zrekultywowanej do zajętej ogółem od początku działalności Kopalni stanowi 1:1,12 i jest jednym z najwyższych w całym przemyśle wydobywczym w Polsce.

Bibliografia:
1. Ahlfen H. v., Der Kampf um Schlesien. Ein authentischer Dokumentarbericht, Monachium 1961.
2. Głowacki J. N., 24 widoków miasta Krakowa i jego okolic zdjętych podług natury przez J. N. Głowackiego wraz z opisami historycznemi oraz Plan Miasta i Mappa Jeograficzna Okręgu, Kraków 1836, 1988 reprint.
3. Kasztelewicz Z., Rekultywacja terenów pogórniczych w polskich kopalniach odkrywkowych, Kraków 2010.
4. Pietraszek E., Ośrodek górniczy Siersza w XIX i XX w., Kraków 1961.
5. Pietraszek E., Wiejscy robotnicy kopalń i hut. Dynamika przemian społeczno-kulturowych w sierszańskim ośrodku górniczym w XIX i XX wieku, Wrocław 1966.
6. Pietrzykowski M., Krzaklewski W., Rekultywacja leśna terenów wyrobisk po eksploatacji piasków podsadzkowych na przykładzie Kopalni „Szczakowa”, Kraków 2009.
7. 50 lat Kopalni Piasku Szczakowa S.A., Olender M. i in., Jaworzno 2004.
8. Kopalnia Piasku Szczakowa S.A., Kaźmierczyk T. i in., brimw.
9. Ścieżki dydaktyczne po terenach rekultywowanych Kopalni Piasku „Szczakowa” S.A., Szwedo J. i in., wyd. 1, Jaworzno-Szczakowa 1995, wyd. 2, bmw. 1998.

---

Autor w opracowaniu wykorzystał materiał kartograficzny i historiograficzny ze zbiorów własnych, a także materiały udostępnione dzięki uprzejmości Pana Dyrektora Sławomira Bednarczyka z DB Schenker Rail Polska S.A. Zakład Górniczy Surowce Mineralne w Jaworznie i Pana Prezesa Jana Stryczka ze Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Trzebińskiej „COR” w Trzebini.

---

Artykuł pierwotnie został opublikowany w 2012 r. w Tygodniku Ziemi Chrzanowskiej – „PRZEŁOM” [nr 24 (1045), s. 27].